فرهنگ اعتماد
متن صحبت در موسسه رحمان.
18 آبان 1391
بیش از سی سال پیش، پدرم
موضوع انشایی به ما داد: با فقر مبارزه کنیم یا به فقرا کمک کنیم؟ در جامعه
ی دو قطبی زمان شاهی، جامعه ی فقر و غنا، کار و سرمایه، زمانی که به تعبیر آن
بازجو، سیاسی شدن به قیمت بلیط اتوبوسی بود که می خریدیم وما را از شمال شهر به
جنوب شهر می رساند و در این جا به جایی جغرافیایی با تضاد طبقاتی فاجعه بار موجود
در جامعه آشنا می شدیم، بر میآشوبیدیم، مساله دار میشدیم
و و سیاسی. مساله ی مرکزی جامعه، فقر بود.
دریچه ای که از خلال حساس کردن بدان، پدری می توانست فرزندش را به جهان اجتماعی
سوق دهد. فقر اجتماعی مساله ی واحد و مرکزی ما بود. اما در آن پرسش، دو گانه ی وجود
داشت: مبارزه یا امداد؟ مبارزه با فقر یا کمک به فقرا؟ در ادبیات مذهبی دوران ما،
از آن تحت عنوان کار حسنی و کار حسینی نام برده میشد. امام حسین مظهر مبارزه بود و
امام حسن نماد امداد. دو گانه ی آن زمان کار حسنه و کار صالحه بود. کار سیاسی، کار
اجتماعی. مبارزه ی کلان یا امداد خرد. کوچک برای ما، زیبا نبود و ناخودآگاه
میدانستیم که پاسخ "صحیح "به این پرسش، مبارزه با فقر است.
پاسخ به این سوال، تعیین
مسیر زندگی بود و نسل ما، نسل "یا این یا آن". نسل دو راهی های انتخاب. این پرسش همیشه پرسشی
اگزیستانسیل بوده است. پرسشی با لحنی کیرکه گوردی در در "رساله ی ناامیدی". پرسش
از زندگی. بعدها در زندگی پدرم دیدم که خود، "هم این و هم آن" را انتخاب
کرده بود. در عین حال که مشی وی مبارزه با فقر عینی و ذهنی بود اما در محل تولدش در
روستا، کار حسنه را با صالحه درآمیخته بود. اما پرسشش، ما را در برابر یک دوگانه
قرار میداد. دو راهی ای که به تعبیر کی یرکه گورد هر کدام را انتخاب می کردیم، به
ناامیدی می رسیدیم، ناامیدی ای که بعدها
فهمیدم الزاما بار منفی ندارد و می تواند خود یک مبدا و یک جهش باشد و راه دیگری
را در برابر مان بگشاید.
از آن زمان بیش از سی سال
گذشته است. سی سالی که در طی آن، مبارزه را انتخاب کردیم و یک دوره مبارزه ی انقلابی را از سر گذرانده ایم. امروز
اما پس از طی این تجربه ی انقلابی، مبارزان دیروز به امدادگران بدل شده اند و از
مبارزه با فقر به مطالعه ی فقر و کمک به فقرا گرایش یافته اند. همچنان درگیرمساله
ی اجتماعی اند اما به دلایل بسیاراز مبارزه ی کلان و ریشه ای سیاسی به سمت کار
اجتماعی گرویده اند. تحلیل این فرایند، موضوع بحث من نیست. اما فرزند دیروزی که من
باشم، امروز خود به مادری بدل شده و بارها خواستم در جایگاه پدرم، دریچه ی ورودی
پیدا کنم تا اینبار فرزندم را به جهان اجتماعی سوق دهم. از خودم می پرسیدم مساله ی
مرکزی ما چیست؟ از کجا شروع کنم؟ و بارها دیدم که این تجربه ایست که اگر نگویم تکرار
نمی شود اما تکرارش سخت و دشوار است. چرا؟ در پاسخ خام اولیه خواهم گفت که به این
دلیل که برای طرح دو گانه ی مبارزه یا امداد، پیش فرضی لازم است و آن "دیگری"
است. توجه به دیگری. دوستی. نوع دوستی. داشتن دغدغه ی اجتماعی. در حالیکه
همه تحقیقات اجتماعی و تجربیات شخصی نشان میداد که آنچه نسل جدید بیش از هر چیز
درگیر آن است، به تعبیر فوکو "دغدغه ی خود" است نه دیگری. جامعه شناسان
از این فرایند تحت عنوان "فردگرایی در جامعه ی مدرن" نام می برند.جامعه
ی جدید به تعبیر الیاس، "جامعه ی افراد" است و فرد، خود را در کانون
توجهات قرار میدهد. آینده ی من، سرنوشت من. کارمن. بدن من. "من" با تمام
هیبتش بازگشته است و "دیگری" را به سایه برده است. عصر امروز، عصر فرد
بود و خواست توجه به دیگری، تو را با "در بسته" رو به رو می کرد. آیا این توضیح کافی بود؟ آیا می توانستم با
مفهوم فردگرایی، این در بسته را توضیح دهم. نه! به نظرم کافی نبود. فردگرایی، خود
خواهی، توجه صرف به زندگی شخصی به تنهایی توضیح دهنده ی رفتار نسل جوان نبود.
در میان نقدهایی که به یکی از مطالب من تحت
عنوان "زمان امید یا نسلی که عاشق نمی شود" نوشته شده بود به مفهوم
دیگری برخوردم: بی اعتمادی. دوستی نوشته بود: نسل جدید اعتمادش را از نسل
دیروز و آرمان هایش، "نسلی که کله اش زیادی داغ بود" پس گرفته است. ما
متهم بودیم به عدم صداقت، به اینکه خود را نقد نکرده ایم، به اینکه زندگی را پیش
پای آرمانهایمان ذبح کردیم. در نتیجه امروز در ناامیدی یا بی اعتمادی نسل جدید سهیمیم.
شریکیم. مسئولیم. مقصریم! بی اعتمادی نه به عنوان مفهومی جایگزین و آلترناتیو فردگرایی. نه! به
عنوان مفهومی مکمل یا شاید مبنا. بی اعتمادی نسل جدید به گذشته
و گذشتگان. به آینده. به تغییر. به کار جمعی، به "دیگری". و از این رو برای
هر کاری "تضمین" می خواست. بی اعتمادی ای که در این پرسش ها خود را نشان
میداد: شما که کردید، چه شد؟ چه نتیجه ای
گرفتید؟ چه تضمینی هست که تکرار نشود؟
اعتماد
مفهومی ساده، در دسترس، در عین حال بسیار سخت است. آنچه باعث می شود پرسش مبارزه
یا امداد، از اساس شرایط امکان نیابد. چرا که انتخاب هر کدام، پیش فرضش انتخاب
دیگری است، نه خود. "مبارزه" برای داشتن جامعه ای بهتر. "امداد"
برای داشتن هم نوعانی توانمند تر. در هر دو حال این دیگری است که اولویت می یابد. بسیاری
از تحقیقات در خصوص وضعیت اجتماعی ایران، بی اعتمادی را یکی از مهمترین مشکلات
جامعه ایران میدانند. بی اعتمادی به دیگری که باعث در خود خزیدن می شود. بی
اعتمادی که عرصه عمومی را خالی میکند و حوزه ی خصوصی را فعال میکند. بی اعتمادی ای
که ما را به تعبیر دوستی "به مجموعه ای از نسل های تک افتاده، یک "جماعت
بی هم"، بدل میکند نه یک ملت"، و "خواست با هم بودن" را که به
گفته ارنست رنان، تعریف یک ملت است، تکذیب میکند. بی اعتمادی که منجر به قطعه قطعه
شدن و قبیله ای شدن جامعه می گردد. بی اعتمادی، محصول گذشته های متفاوت، داستان
های زندگی مختلف و خاطراتی که "دیگری" در آن نقش متهم را بازی می کند.
بی اعتمادی نسل جدید به نسل گذشته، جامعه به سیاستمدار، مردم به مبارزان، مبارزان
به یکدیگر. بی اعتمادی که الن پیرفیت، حتی بحران اقتصادی را بدان نسبت میدهد و
بحران اقتصاد را بحران اعتماد میداند.
اعتماد را حس امنیت فرد در
رابطه اش با خود یا با دیگری تعریف میکنند. حس امنیت در رابطه با دیگری. این مفهوم
هم در لغت شناسی از عمد به معنای تکیه کردن به کسی یا جایی است. به معنای اطمینان،
خود را به کسی واگذار کردن. در لاتین confaince، به
معنای خود را به کسی سپردن است. در تعریف هر دو واژه، دیگری بلافاصله با خود همراه
می شود. اعتماد انواعی دارد که واژگانی چون اعتماد به نفس، اعتماد اجتماعی، اعتماد
ملی، اعتمادی سیاسی به وجوه مختلف آن اشاره دارند اما اساس اعتماد که به عنوان "اعتماد
آغازین و مبنایی" نام گذاری میشود، اعتماد انسان به خداست که به حوزه ی امر
قدسی، امر دینی تعلق دارد. اعتماد انسان به خدا، حس اطمینان، ایمان. ایمان و اعتماد
در لاتین هم ریشه اند. دورکیم ایمان را قبل از هر چیز "از خود درآمدن فرد و
فراتر رفتن از وجود خویش" تعریف میکند و کانون حرارتی ایمان و اعتماد را
جامعه همنوعان میداند. بر این اساس می توان "اعتماد اجتماعی" را وجهی از
"اعتماد آغازین" که همان ایمان انسان به خداست، دانست. از این روست که
زمانی که این ایمان، این اعتماد، این حس امنیت، خدشه دار می شود از صفت تندی چون خیانت
نام می برند. خیانت به اعتماد. خیانت به امید. خیانت به امانت. چرا خیانت؟ چون
اعتماد در سطح یک قرارداد اجتماعی نیست که می تواند به هم بخورد و با به هم خوردن
آن جریمه شویم. اعتماد یک بار قدسی، دینی و اخلاقی دارد که ضربه زدن به آن با
خیانت توصیف می شود.
در فلسفه کسی که به این
مفهوم بیشتر پرداخته دریداست و در میان
کلاسیک های جامعه شناسی زیمل در جوامع "جوامع رازآمیز"
بدان پرداخته است. زیمل جوامع پیچیده ی امروزی را "جوامع اعتماد" می
خواند. اعتماد از نظر زیمل مهمترین شاخص جوامع پیچیده است چرا که "زندگی بر هزاران پیش شرط بنا شده که فرد به هیچ عنوان نمیتواند مبنای آنها را بشناسد و امتحان کند اما باید آنها را با اعتماد بپذیرد". بدون اعتماد به خود، خودی ها یا به دیگران،غریبه ها، جامعه وجود
ندارد. ما هر روز فرزندمان را تعقیب نمی کنیم تا ببینیم آیا واقعا به مدرسه یا
خیر؟ در خیابان که گم می شویم و از غریبه ای آدرس می پرسیم، صحت پاسخش را با دیگری
چک نمی کنیم یا برای اطمینان از سلامت غذایی که در رستوران سفارش میدهیم به
آشپزخانه اش سر نمی کشیم. اعتماد کردن در نتیجه همچون یک "قرار داد
ضمنی"، یک رفتار اخلاقی در جهت به رسمیت شناختن دیگری و زیست مشترک عمل
میکند.
تحقیقات و کتب بسیاری در
خصوص اعتماد اجتماعی و اعتماد سیاسی نوشته شده است. "جامعه اعتماد" از
الن پیرفیت که تز دکترایش "پدیدار شناسی اعتماد" و تز مکملش "ایمان
دینی و اعتماد" نام دارد و کتابهایی تحت عنوان "احساس اعتماد" و "جامعه
ی اعتماد" نوشته است. او در کالژ دو
فرانس سخنرانی ای تحت عنوان " معجزه ی اقتصاد" ایراد کرد و علت معجزه ی
اقتصادی را نه کا ر، نه منابع طبیعی و نه سرمایه، بلکه اعتماد دانست. پیرفیت
می پرسد: چه چیزی رشد را ممکن میکند؟ از زمان آدام اسمیت، مارکس، وبر... همه در مورد
علل ثروت جوامع پرسیده اند و بر نقش عوامل مادی تاکید کرده اند اما کمتر به مانتالیته،
ذهنیات و خلق و خو و رفتار افراد توجه کرده اند.
او با مطالعه تاریخ مسیحیت نشان میدهد که در این تاریخ، آنچه وی "اتوس
اعتماد" می نامد، امکان خلاقیت، تحرک، رقابت و ابتکار عمل عقلانی و مسئول را
فراهم آورده است. با همین عنوان کتاب دیگری هم تحت عنوان "جامعه
ی بی اعتمادی" از جانب که یان الگان و پییر کاهوک انتشار یافته است. از سال
های 1990 تحقیقات کمی بسیاری نیز برای سنجش اعتماد و بی اعتمادی در جوامع مدرن
انجام شده است. نتیجه این آمار نشان می دهد که کشورهای اسکاندیناو از اعتماد
بیشتری برخوردارند وبی اعتمادی ربط مستقیم با رفتار غیر مدنی دارد.
تحلیل ریشه ی بی اعتمادی
اجتماعی که در ایران از آن نام بردم، خود
محتاج پژوهش مفصلی است. در اینجا من با توجه به زمان بحث، به یک طرح مساله اکتفا
میکنم. اما می توان پرسید که ریشه های این بی اعتمادی در کجاست؟ از چه زمانی شروع
شده و نشانه های آن کدام است؟ در میان جوانان، این حس "عدم تعلق" که
مبنای مهاجرت های وسیع است، در میان روشنفکران، این گرایش به "حداقلی
کردن" که خود را در همه حوزه ها نشان می دهد: اقلی کردن دین، کم هزینه کردن
سیاست، بی خطر کردن فرهنگ، تفریحی کردن هنر...
در میان مردم، این وسواس حفظ کردن "داشته ها" و محول کردن "کمبودها"
به آینده ای که بیشتر میل دارد منتظرش باشد تا اینکه آن را بسازد، از کجاست؟ آیا اینها ریشه در بی اعتمادی به آینده و به
تغییر ندارد؟ اینکه یاد گرفته ایم که از آینده بترسیم به جای آنکه آن را بسازیم، این
"تئوری بقا" که چشم ترسخورده ی ما را نسبت به هر کنش جمعی ای، نسبت به
هر دیگری ای بدگمان می سازد در کجا ریشه دارد؟
دوستی به من می گفت: "می ترسم باز پشتم را خالی کنند، خودم بمانم و
خودم". خودم یکبار گفتم: ترجیح میدهم با طناب خودم به چاه بروم تا پشت پرچم
دیگری. از دیگری ترسخورده ایم. دیگری متهم. دیگری که در آن سالها با ما نبود، در
برابرمان بود. دیگری ای که در این سالها، تنهایمان میگذارد. اینست که "به من
چه؟"، "به توچه؟"، ترجیع بند حرفها ست و "راز بقا"ی ملت قلمداد
می شود. "قاصد تجربه های همه تلخ "امید" به ما می گوید که این
دیگری غریبه، با وعده هایش و امیدهایش،
"دروغ است و فریب." بی اعتمادی اجتماعی اما خود، برگردانی از
بی اعتمادی سیاسی نیز هست. بی اعتمادی ای که از جانب مسئولین به یک سیاست و به یک
علم حکومتی بدل شده است. جامعه ما را به جامعه ی انضباطی، جامعه ی مراقبت و تنبیه بدل کرده و سیاست نظارت هر چه بیشتر را به جای سیاست
اعتماد نشانده است.
اشاره کردم که تحقیق در
خصوص ریشه های این بی اعتمادی، محتاج پژوهش مفصلی است اما من صرفا به سه عامل که
به شکلی خام احساس می شود در این بی اعتمادی اجتماعی نقش مهمی دارند، اشاره میکنم.
نخست تاریخ. تاریخ گسست های ما. تاریخی که
تحولات ما را نه به شکل پیوسته، انباشته و پایدار بلکه هر بار به یک گسست، یک
انقطاع و یک شوک بدل کرده است. این تاریخ، وجه ناگفته و نانوشته هم دارد که همان
حافظه ی جمعی ما و خاطرات شخصی ماست. حافظه هایی منقطع، متکثر. حافظه هایی که اغلب
در کتب تاریخ مان راه نیافته اند. گاه حافظه ای فراموش شده اند، حافظه ای که دیگر
به یاد نمی آوریم اما به شکل ناخودآگاه در
رفتار اجتماعی مان بروز پیدا میکنند. گاه حافظه ای ممنوع اند و در این حال، به شکل
یک زخم درمان نشده در خاطراتمان هست و به مناسبتی، هر از چندی به خونریزی می افتد. این حافظه های دوست و دشمن ساز، که
جامعه را دو قطبی میکند و "ما"ی اجتماعی را خدشه دار می سازد. دومین عامل سیاست است. سیاست که ما را ترس خورده
کرده. سیاست پر هزینه. سیاستی که پدر را وا میدارد به فرزندش وصیت کند وارد کار
سیاسی نشود. سیاستی که والدین به فرزندانشان
نصیحت میکنند از آن پرهیز کند. سیاستی که در فرهنگ عامه ما می گویند پدر
مادر ندارد و بی اخلاق است و ناامنی و بی اعتمادی ایجاد میکند. سیاستی که به طور
تاریخی در جوامع ما با استبداد عجین شده و بسیاری از پژوهشگران آن را ذات جوامع
شرقی، آسیایی یا جنوب میدانند. و دین. گفتم که اعتماد آغازین و مبنایی به حوزه ی
دین و امر قدسی تعلق دارد. یکی از دلایل
این تحولات را نیز می بایست در تغییر جایگاه دین در جامعه جستجو کرد. دینی که اگر
دو گانه ی توکویلی "اقتدار" یا "پایداری" را مبنا قرار دهیم،
اقتدار را انتخاب کرده است و سرنوشت خود را نه با نهاد خانواده که با نهاد قدرت
پیوند زده است. در این حال، طبیعی است که در کانون مسائل اجتماعی ایران قرار گیرد
و به عنوان یک هدف، یک cible، شناسایی شود و نشانه گرفته شود. این
دین به افراط برون گرا، سیاسی شده و دنیوی شده، دین را با کاستی وجه درون گرایانه،
معنوی و به تعبیر مهندس بازرگان، وجه "خدا و آخرت"ی روبرو کرده است.
(سخنرانی مهندس بازرگان تحت عنوان "هدف انبیا: خدا و آخرت" از نظر من بر
مبنای چنین تحلیلی بود و هشداری نسبت به افراط در دنیوی و سیاسی کردن دین، نه چرخش
و تجدید نظر در افکار کسی که خود نظریه پرداز دین اجتماعی بود). تقاضای معنویتی که
دیگر در این دین به افراط دنیوی شده تامین نمی شود، در مواجهه با عرضه ی سخاوتمند
آنچه تحت عنوان "معنویت های جدید" و"عرفان های نوظهور" می
خوانند، قرار می گیرد و از آن استقبال می
شود. در نتیجه می توان گفت که تاریخ، سیاست و دین هر کدام به نحوی در مزمن کردن
این بی اعتمادی ریشه دار سهیم بوده اند.
اما چگونه می توان این
اعتماد رخت بر بسته را به جامعه ما بازگرداند؟
در سالهای چهل، سالهایی که
مبارزان سیاسی می خواستند بعد از دوره ی نهضت ملی، تشکلات را اینبار با مشی ای
قهرآمیز بازسازی کنند، به این نتیجه
رسیدند که مردم بعد از آنچه، به غلط یا درست، "خیانت حزب توده" می
نامیدند، نسبت به هر گونه فعالیت سیاسی بدگمانند، در نتیجه برای جلب اعتماد مردم
باید خون داد و فدا کرد. خون و فدا ، راه حل مبارزان سیاسی دهه چهل و پنجاه بود
برای بازگرداندن اعتماد مردم. شریعتی اما
در ان زمان می گفت که ای کاش به جای شهیدانی دیگر، ما به سراغ آگاهی بخش می رفتیم،
که مردم ما بیش از هر چیز به آگاهی نیازمندند.
راه حل ما چیست؟ اعتماد
اجتماعی را، اعتماد به دیگری را چگونه می توان باز گرداند؟ پرسش، پرسش کلانی است و
طبیعتا نسخه از قبل پیچیده نداریم. یکی از الگوها سیاست است. در سیاست، زمانیکه
قوه مقننه، وکلای مجلس نسبت به قوه مجریه، رئیس جمهور یا وزرای کابینه در موارد
مشخصی بی اعتماد می شوند، استیضاحش میکنند. از او می خواهند توضیح دهد و پس از
توضیح به او رای اعتماد یا عدم اعتماد می دهند. آیا راه حل بی اعتمادی ما، استیضاح
عمومی است؟ یکدیگر را به پرسش گرفتن و توضیح خواستن؟ آیا گفت و گو، چاره ی دردهای
ماست؟ این اولین پاسخی بود که به ذهنم می رسید. ما نیازمند رای اعتماد به هم بودیم
واین رای تنها پس از گفت و گویی ملی و
همگانی ممکن می شد.
دیشب اما نمایش "خدای
کشتار" یاسمینا رضا را در تئاتر شهر دیدم. ماجرای دو خانواده که دو فرزندشان
با هم درگیر شده بودند و بزرگان می خواستند بر سر درگیری کودکان، به شکلی
کاملا متمدنانه و روشنفکرانه گفت و گو کنند و ماجرا را حل کنند. اما هر چه
گفت و گو بیشتر طول می کشید، وضع وخیم تر می شد و در نهایت، در گیری از دو فرزند خانواده به
والدین و به متن خانواده ها نیز گسترش پیدا کرد. ظاهرا راه حل گفت و گو نبود. خدای
کشتار در درون هر کدام از بازیگران خفته بود و به مناسبت این گفت و گو بیدار شده
بود و بیداد میکرد. فکر کردم ما به "رای
اعتماد" نیاز نداریم. این رای در یک یا چند جلسه استیضاح صادر نخواهد شد. رای،
کار سیاست است و دادگاه و داوری و در حالیکه هر کسی در موضع دادستان یا متهم قرار
گیرد، گفت و گو به جدل منجر می شود و به دورتر شدن هر چه بیشتر فاصله ها.
ما به رای اعتماد نیاز نداریم
به "فرهنگ اعتماد" نیازمندیم. فرهنگی که همچون کشاورزی که معنای دیگر
کلمه ی فرهنگ ( culture) در
لاتین است و مبنای تمدن انسانی، نیازمند شخم است، کشت و کار و آبیاری و پرورش. و برای
برداشت محصول، به صبر. ما به کار عمیق و زمان درازمدت نیازمندیم تا بتوانیم در
ایجاد و پرورش فرهنگ اعتماد مشارکت کنیم. خواهید گفت بالاخره فرهنگ امداد است یا
مبارزه؟ اولین پاسخ اینست: "هم این و هم آن"، هم این و هم آنی که در
نهایت راه گشای مسیر "دیگری" ست.
