چکیده ای از سخنرانی در انجمن جامعه شناسی ایران. گروه جامعه شناسی دین. خبرنامه انجمن جامعه شناسی ایران. شماره 24. فروردین 1385 فصل نو. شنبه، ۲۷ خرداد ۱۳۸۵.
نخبگان فکری جامعه ی ما،آنها که به حوزه ی دین و دینداری ﭙرداخته اند، ظاهرا به اجماع اعلان نشده ای دست یافته اند. اجماع بر سر اهم مسائل فکری که امروزه در حوزه ی دین و دینداری، جامعه ما با آن درگیر است: مدرنیته، سکولاریزاسیون، لائیسیته، روشنفکری دینی و غیر دینی، هرمنوتیک، الهیات انتقادی و کلام جدید... مواضع البته متفاوت است و گاه متضاد اما بر سر اهم مسائل، ظاهرا تردیدی نیست.
در این میان اما، یک جای خالی هست. یک غایب. یک غایب خاموش که نمی تواند سهم خود را بگیرد و سخنگویانش اغلب فراموشش می کنند و آن عامه ی مردمند. می گوییم سخنگویان، به این دلیل که نخبگان فکری جامعه از همه نوع، اغلب خود را سخنگوی مردم می دانند، متن مردم. متن مردمی که صدایشان به گوشمان نمی رسد چون سخنران نیستند. حرفهایشان را نمی شنویم، چون خاموشند. نوشته هایشان را نمی خوانیم، چون نویسنده نیستند و از این رو دین عامه را، دین خاموشی می نامند. دین خاموش ﭙنهان اجتماع. (دوﭙرون. دروش.)
در نگاهی سریع به دو دوره ی گفتمان روشنفکری اما، این چرخش از متن مردم به حاشیه آشکار است. در حالیکه روشنفکران دهه 40-50،که به حوزه ی دین ﭙرداخته اند، مباحثی چون انتظار،نیایش، عاشورا(شریعتی)، محرمات در اسلام، مسلمان اجتماعی، انتظارات مردم از روحانیت، (بازرگان)، حج (آل احمد)را نیز،.. که جلوه هایی از حیات دینی مردم است، موضوع مباحث خود قرار دادند و تحول در دینداری عامه، از مهمترین دغدغه هایشان بود، روشنفکران امروز ما، دینداری عالمانه را حوزه ی کار خود قرار داده اند.
تحلیل این واقعیت، نیاز به کاوش علتهای متفاوتیست. یکی از این دلایل شاید، توضیحی کمی باشد. روشنفکران آن زمان محدود بودند وناگزیر از اینکه مخاطبین خود را از میان همین مردم جستجو کنند. هنوز نیازمند مردم بودند و مساله شان متن جامعه بود. در نتیجه علی رغم اینکه از اندیشه های جهانی تغذیه می کردند، حساسیتهایشان را از حیات اجتماعی مردم می گرفتند. نخبگان فکری اما امروز، به یمن ارتباطات، روزنامه ها، انتشارات، تکنولوژی های نوین، دانشگاههای از همه رنگ و شکل... بسیارند. با هم گفتگو می کنند، جدل می کنند، یکدیگر را دعوت می کنند و مباحث بی شمار خود را در روزنامه ها منتشر می کنند و به بازار کتاب می فرستند. در نتیجه یک جامعه نخبگان بوجود آمده است که بی نیاز از متن جامعه است و گفتگوهای درونی اش، چنان بالا گرفته است که کم کم از متن جدا شده و درگیر مباحث با خود است و در این هیاهوی فکری، ثقل بحث، گاه فراموش می شود.
اما امروزه این بحث قدیمی که همان دینداری عامه است، دوباره دارد طرح می شود و این بحث قدیمی، به یکی از جدید ترین مباحث روز بدل شده است. آنقدر جدید که حتی به روزنامه ها هم کشیده شد و برخی از مراجع و مدرسین مذهبی و همچنین روشنفکران نیز، در برابر رشد باورهای عامیانه، خرافه و جادو و شمایل ﭙرستی و مدح... هشدار دادند و با نزدیک شدن مراسم مذهبی عاشورا تاسوعا، این هشدارها اهمیت بیشتری یافته است. در نتیجه شاید ضرورت داشته باشد که این مدار بسته ی روشنفکری را کمی باز کنیم و به زیست اجتماعی و حیات فکری مردم، توجهی مجدد داشته باشیم.
در حوزه ی علوم انسانی، تحقیقات بر روی دین عامه از سالهای 60 میلادی مشخصا در فرانسه و ایتالیا طرح شد
و در همه ی رشته ها کم و بیش بوجود آمد. در هنر ﭙاﭗ آرت POP Artمربوط به همین دوره بود. هنرمندانی که تصاویر روزمره تبلیغات، سینما، تلویزیونی را از جامعه گرفتند، به اثر هنری تبدیل کردند و به شاخص ترین گالری های هنری فرستادند. در اوج مدرنیسم در هنر، این بازگشت به فیگوراسیون ساده و عامیانه و توجه به واقعیت روزمره و ﭙست که همواره مورد تحقیر نخبگان بود، جامعه ی هنری راسورﭙریز کرد. توجه به زندگی روزمره در جامعه شناسی، آنال در تاریخ، فولکلور در علوم اجتماعی ...نیز مربوط به همین دوران است.
این گرایش، تحت تاثیر عواملی بود که از آن میان، چند عامل اهمیت بیشتری دارند: - موقعیت جدید جامعه شناسی دین و تحقیقاتی که در این حوزه انجام شده بود و جامعه شناسان دین را دعوت می کرد تا به جای ﭙژوهش های مفصل در خصوص دین و علوم دینی، دین زیست شده ی متن مردم را موضوع مطالعه ی خود قرار دهند، - اصلاحات مذهبی در شورای واتیکان II. که در سالهای شصت میلادی با هدف مدرنیزاسیون کلیسای کاتولیک، گشایش کلیسا به سوی دیگر کلیساهای مسیحی و تقریب(oecumunisme)انجام شد، - ظهور مکتب آنال (Annales)، و تاریخ جدید، فرو تاریخ (infra-histoire )، و تاریخ خرد ( micro-histoire) و روانشناسی اعماق (psychologie des profondeurs) که در نتیجه ی دستاوردهای روانشناسی فروید و یونگ بود و توجهات را به اعماق ﭙنهان انسان و ناخودآگاه فردی و اجتماعی معطوف کرد و نظریه ﭙردازان علوم اجتماعی را به سمت آنچه که ژیلبرت دوران جامعه شناسی اعماق خواند، دعوت می کرد.
تحت تاثیر این عوامل، جلسات و برنامه های بسیاری در خصوص دین عامه برگزار شد و تاریخ، علوم اجتماعی(جامعه و انسانشناسی)، روانشناسی و تاریخ ادیان را به مشارکت خواند. اولین گام در این حوزه، ارائه ی تعریفی از دین عامه بود. دین عامه چیست؟
در تعریف دین عامه، سه رویکرد از یکدیگر متمایز شدند: اولین رویکرد، تعریف دین عامه در رابطه و نسبتش با دین رسمی، راست کیشی (orthodoxy ) و راست کرداری ( orthopraxy ) بود. در این رویکرد، دین عامه ، دین زیست شده ی متن مردم، به عنوان انحرافی از دین حق و دین اصلی قلمداد می شد و باری منفی می یافت. اگوستن قدیس و سﭙس توماس قدیس، دین عامه را با اهریمن شناسیdemonology) ) ﭙیوند داده و در برابر خداشناسی (theology ) قرار دادند، در نتیجه در همه ی دورانهای قرون وسطی، کلیسا با دین عامه در جنگ بود. دومین رویکرد تعریف دین عامه در نسبتش با فولکلور مردم بود. در این تعریف دین عامه با بت ﭘرستی، جادو و خرافه (Super-tition بازمانده) این همانی می شد. در این رویکرد دین عامه به عنوان بازمانده ای از گذشته، از دنیای سنت و خرافه قلمداد شد که با گذشت زمان و ﭙیشرفت علم از بین خواهد رفت. سومی رویکرد، دین عامه را در رابطه اش با شرایط اقتصادی و اجتماعی تعریف می کرد. در این تعریف دین عامه بار مذهبی و اعتقادیش را از دست می داد و خصلتی فرهنگی می یافت و با دین دهقانان و روستاییان یکی گرفته می شد. عامه، عامیانه، بدوی و ابتدایی تلقی شد و در برابر رویکرد فرهنگی به دین که خاص شهرنشینان بود، قرار گرفت. در این تعریف دین عامه، دیگر اسلام،مسیحیت و یا یهودیت عامیانه نبود و ویژگی های مشخص خود را داشت و برخی این دین عامه ی روستایی و زمینی را در مقابل دین مدنی شهری و متعالی قرار دادند. در تعریف اول دین عامه یک انحراف بود، در تعریف دوم بازمانده ای از گذشته و در تعریف سوم، یک دین دیگر.
ویژگی های بسیاری برای دین عامه بر شمرده اند. دین عامه را دین خاموش، یا ﭙنهان نامیدند. دینی که نه با کلام که با رفتار بیان می شود. روشن کردن یک شمع، نذر، قربانی کردن، نماز و نیایش. دینی که خاموش است. الهیات و کلام و علوم دینی ندارد. بر خلاف دین نخبگان که خود را شرح می دهد و تفسیر می کند، دین عامه، تنها برای استمداد، توسل، شفاعت و حاجت به سخن می آید. دین ﭙنهان است چون در اعماق جامعه نشت کرده و ماندگار است. دین عامه را، دین آیین و "مراحل گذار" خواندند: تولد، بلوغ، ازدواج ومرگ. دینی که در همه ی نقاط عطف زندگی مردم، با آنها همراه است. دین عامه را، دینی با واسطه دانستند. دینی که در حاشیه زندگی می کند. به مرکز و گوهر دین، که اندیشه ی خداست و کتاب مقدس و سنت ﭙیامبر، تنها با واسطه نزدیک می شود، با واسطه ی نمایندگان دین، قدیسین، ائمه، و از این روست که در حیات دینی مردم، واسطه ها حضور عینی تری دارند. در نتیجه در آنچه که هانری کربن "ﭙارادوکس توحید"( در میانه ی تعطیل و تشبیه) می نامد، دین عامه به تشبیه نزدیک می شد و به جای مفاهیم، با تصاویر، ایکون ها، شمایل سر و کار داشت. دین عامه دینی ترکیبی تحلیل می شود. دینی که خالص نیست چون دین گسست نیست. دین تداوم و انباشت سنت است. چنانچه، مسیحیت اروﭙایی، با آیین و کیش های مدیترانه ای و سلتی درآمیخت، دین عامه ی مردم چین، محصول کنفسیونیسم، تائویسم و بودیسم است. مسیحیت آفریقایی، ملقمه ای از آیین آفریقایی و ﭙروتستانتیزم آمریکایی ست که از آن تحت عنوان ادیان Afro-American نام می برند. شینتو و بودیسم، دین عامه مردم ژاﭙن را می سازند. چرا که ، همچنانکه دورکهیم می گوید: یک دین به یک آیین واحد تقلیل نمی یابد بلکه یک سیستم آیین هاست که دارای خودمختاری نسبی هستند و به این دلیل هست که گاه یک آیین به دلایل مختلف باقی می ماند در حالیکه مجموعه ی دینی که بدان تعلق داشته است، از بین رفته است. دین عامه، تفکیک گذار نبود. دینی که قدسی و غیر قدسی در هم آمیخته اند، و قدسی در زمان مقدس و مکان مقدس و شی مقدس تجلی می یافت. و در نهایت، دین عامه را دین غیر عقلانیت دانسته اند و ما می توانیم به تبع هانری دروش، این غیر عقلانیت را امیدواری بنامیم. امیدواری ای که مخالف ندارد، و در نتیجه تکذیب نمی شود. دین اسطوره های طلایی، اتوﭙی های رستگاری بخش، قدیسین شفابخش، موعود نجات دهنده، که در سیر تاریخ مداخله می کنند و اگر هم به انتظار فوری مردم نیز ﭙاسخ ندهند، باز هم ایمان مردم به آنها از بین نمی رود.
سرنوشت این دینداری در دنیای عقلانی امروز چه بود؟
مدرنیته دین عامه را خرافه خواند. بازمانده ای از گذشته که به مرور زمان و با ﭙیشرفت علم از بین می رود اما تدریجا، آن را تملک و سکولاریزه کرد. غیرعقلانیت، با واسطه بودن، مراحل گذار، آیین تنظیم کننده، همه وجوهی بودند که در دنیای مدرن دوباره سربرداشتند و با صورتی نو و جلوه ای عرفی ظهور کردند. فتیشیسم،یکی از اشکال بنیانی دین بود. فتیشیسم مدرن، همه چیز را کالایی کرد و امروز ما، عشق، تولد، شادی و داغ و درد خود را نیز با کالا و شی بیان می کنیم. ایکونوگرافی، شمایل ﭙرستی، یکی دیگر از ویژگی های دین عامه است و امروز تصویر، سینما، عکس، تلویزیون، به یکی از شاخص های زندگی مدرن بدل شده است. دین عامه، دین واسطه ها بود و امروز رسانه ها جانشین واسطه های سنتی گشته اند . دین عامه، دین غیر عقلانیت بود، امروز شانس و اقبال، که هر روز از خلال مسابقات و بلیط های بخت آزمایی، امتحان می شوند و فال بینی و ستاره شناسی .. یکی از جلوه های زندگی روزمره جوامع مدرن است. مدرنیته، دین عامه را خرافه خواند اما به شکل ﭙارادوکسیکالی، تملک و سکولاریزه اش کرد. به همین ترتیب، دین رسمی نیز، که قرنها در برابر دین عامه ایستاد و انحرافش خواند، در دوره ی جدید بالعکس کوشید تا آن را اهلی و کانالیزه کند و به استخدام بگیرد.
اما مطالعات جدید در خصوص دین عامه، با توجه به تحولات اجتماعی و تاریخی بسیاری که صورت گرفته است، امروزه دیگر اولا به سختی می توانند آن را بازمانده ای از گذشته بخوانند چرا که علوم اجتماعی نشان داده اند که گذشته ها نگذشته اند، نمی گذرند، می مانند و در ناخودآگاه جمعی ما، ته نشین می شوند و عمل می کنند. در ثانی، با توجه به ظهور قرائتهای جدید و رویکردهای نو به دین، که ارتدکسی را شکننده کرده اند، دیگر به سختی می توان دین عامه را انحراف خواند و اگر تا دیروز گفته می شد که " خارج از کلیسا نجاتی نیست" امروز کلیسا خود اعلان می کند که: "راههای رسیدن به خدا بی شمار است".
در نتیجه ضرورت دارد که به گفته ی دورکهیم، فراسوی سرمای اخلاقی ای که دچارش شده ایم، به این منبع سوخت عظیمی که در بطن جامعه ﭙنهان است توجه دیگری کنیم، و با رویکردی " ماورا-انتقادی" metha-critique (بودریارد) تلاش خود را در فهم دین و دینداری متن مردم و گقتگو با آن قرار دهیم، اگر می خواهیم در این متن، حضوری روشنگرانه و آگاهیبخش داشته باشیم.
