متن سخنرانی ارائه شده در حسینیه ارشاد به دعوت انجمن جهارسوق، اسفند 1384.
روژه باستید، تجربه ی قدسی را در دو مرحله تحلیل می کند. مرحله ی نخست: ظهور امر قدسی بی شکل، وحشی، غیر قابل کنترل. تجربه ی قدسی در این مرحله، فردیست، درونیست، جوشان است و مرحله ی دوم، قدسی که اهلی می شود، رام می شود. نهادینه می شود و انتظام می یابد.
این دو مرحله را امروز من، در اینجا، همزمان تجربه می کنم. از زمانی که به ایران آمده ام، هر بار، مشارکت در هر مناسبی را که قرار بود در ارشاد برگزار شود، رد کردم. نخواستم، یا نمی توانستم در این جایگاه قرار گیرم. خاطرات من از این مکان مربوط به کودکیست. شبح اﭙرا، را نمی دانم شنیده اید. داستان موسیقیدانی که با مرگش، جسمش رفت اما روحش در اﭘرایی که در آنجا هر شب برنامه اجرا می کرد، خانه کرد. حتی امروز که ارشاد دیگر ارشاد نیست، تبدیل شده است به یک مکانی که اجاره اش می کنند، تبدیل شده است به یک سالن سخنرانی، باز هم انگار روح شریعتی در آن ساکن است، ما را می ﭙاید و این حضور در اینجا را برایم سخت و عزیز می کند.
بچه ها دعوت کردند که بیایم در خصوص دورکهیم صحبت کنم، بذیرفتم و فکر نکردم که این تجربه ی سختی خواهد بود برای من. اولین بار است، که ﭙشت این تریبون قرار گرفته ام، در جایگاه شریعتی. اما قدسی وحشی، باید رام و اهلی شود تا بیانش ممکن گردد. امیل دورکهیم این امکان را برایم فراهم می کند. صحبت در ارشاد، نه از شریعتی که از دورکهیم، به من اجازه می دهد تا بر این جوشانی که در درونم خیز بر می دارد، غلبه کنم.
***
آغاز این دور نگاهی به جامعه شناسی فرانسه را دوستان چهارسوق با دورکهیم شروع کردند. این شروع مبارکیست. مبارک به دلایل بسیار: نخست اینکه:
1. دورکهیم موسس بود. او به جامعه شناسی متد، رشته و نهاد بخشید. دورکهیم، در قیاس با مراجع دیگری در جامعه شناسی چون، مارکس و یا وبر، تنها کسی ست که هم خود را جامعه شناس می نامد و در جهت اعتلای این رشته تلاش می کند و هم در زمانه ی خود و هم امروز به عنوان جامعه شناس خوانده می شود در حالیکه به عنوان نمونه حوزه ی کار وبر گسترده تر از جامعه شناسی بود و به حوزه های دیگری چون حقوق و تاریخ و اقتصاد و دین نیز ... ﭘرداخت و یا مارکس که به عنوان فیلسوف و اقتصاد دان شناخته شده تر است تا جامعه شناس.
2. دورکهیم، آغازگرجامعه شناسی دین بود. و این رویکرد در جامعه ی ما که دین با همه ی عرصه های زندگی درآمیخته بسیار ضروریست.
3. دورکهیم، روشنفکر زمانه خود نیز بود. و این چهره، ناشناخته ترین چهره ی دورکهیم است. همیشه کوشید که از انتظارات و اقتضاعات اجتماعی فراتر رود. به مسائل سیاسی زمانه ی خود کمتر بﭘردازد و سیاست غافلگیرش کرد بارها. فرزندش را در جنگ از دست داد. به عنوان یهود مورد تبعیض نژادی و تحقیر مذهبی قرار گرفت. کوشید تا با شکل دادن به یک اخلاق مدنی، با گسست از شریعت و دین، حریم خنثایی ایجاد کند تا مصونیت بیابد. و هر بار با سرسختی واقعیت مواجه شد که در نهایت او را از ﭙا درآورد.
با دورکهیم جامعه شناس همه کم و بیش آشنایند. دورکهیم جامعه شناس دین نیز به یمن ترجمه صور بنیانی حیات دینی، امروز برایمان در دسترس تر است. دورکهیم به عنوان روشنفکرزمان خود اما کمتر شناخته شده است و من می کوشم، ضمن معرفی این سه چهره ی دورکهیم، بر سومی تاکید بیشتری داشته باشم.
1-دورکهیم جامعه شناس: اگوست کنت ﭙایه های علم جدیدی را بنا کرد و کلمه ی سوسیولوژی از 1848 وضع شد، اما جامعه شناسی به عنوان یک رشته ی دانشگاهی با دورکهیم شکل گرفت. در فرانسه سه چهره به عنوان جانشین کنت شاخص می شدند: گابریل تارد، Gabriel Tard رونه ورمز، Rene Worms و امیل دورکهیم.
گابریل تارد مسن ترین و شناخته شده ترین فرد بود. قوانین تقلید، اثر معروفش که در سال 1890 انتشار یافت، با استقبال بسیار روبرو شده بود و آثار دیگرش در خصوص منطق و روانشناسی اجتماعی. اما به گفته ی ژان فرانسوا دورتیه، تارد فردی تنها بود. مکتبی از خود بجا نگذاشت. شاگردانی را تربیت نکرد. وقتی که در سال 1903 در 60 سالگی مرد، کسی راهش را ادامه نداد.
رونه ورمز، که امروز بکلی فراموش شده است، جوانترین و درخشانترین چهره ی این جمع بود. در یکی از بهترین دانشگاهها ی فرانسه تحصیلات درخشانی داشت. کتاب ارگانیسم و جامعه را در سال 1896 منشر کرده بود. در سال 1893 "مجله ی بین المللی جامعه شناسی" را منتشر کرد و سال بعد، "انستیتو بین المللی جامعه شناسی" را بنیانگذاری کرد. مجموعه آثاری از مراجع جامعه شناسی تنظیم کرد و "جامعه ی جامعه شناسی ﭙاریس" را بنا کرد. رونه ورمز در مرکز روابط فکری و انتلکتوئلی قرار گرفت اما این فعالیتهای بسیار و گسترده، انسجام فکری او را زیر سوال قرار می دادند. اگر امتیاز تارد این بود که انسجام و قوت فکری داشت ولی اشکالش این بود که در زمینه ی نهادینه کردن جامعه شناسی به دلیل اینکه فردی گوشه گیر و تنها بود، کاری انجام نداد، اشکال ورمز در این بود که در عین حال که در نهاد سازی فعال و موثر بود اما انسجام فکری نداشت.
امیل دورکهیم، اما توانست در هر دو زمینه فعالیتهای خود را بیش ببرد. در زمینه ی فکری، 1. او یک برنامه ی تحقیقاتی منسجم را برای جامعه شناسی طرح ریزی کرد. 2. موضوع کار جامعه شناسی را، بررسی تاثیرات جامعه بر ﭘدیده های انسانی، همچون کار، عشق؛ دین...دانست. اثر وی در خصوص خودکشی فی المثل اشاره می کند که خودکشی می تواند دلایل عاطفی داشته باشد. دلایل ارثی یا جسمی اما کار جامعه شناس تحلیل علل اجتماعی خودکشیس و هدف جامعه شناسی نشان دادن عوامل و تاثیرات اجتماعی ﭘدیده های انسانیست. 3. متد: دورکهیم به جامعه شناسی متد کار بخشید و در قواعد روش جامعه شناسی تاکید کرد که متد قیاسی برای علوم اجتماعی همان نقش تجربه را در علوم طبیعی دارد.
به این ترتیب جامعه شناسی به عنوان یک رشته، دارای یک ﭙروژه، یک موضوع و یک متد شد. در این مرحله، دورکهیم گروهی را حول این ﭘروژه تشکیل داد و در سال 1898، سالنامه جامعه شناسی را بناگذارد. چهره های شاخص این برنامه، مارسل موس، خواهرزاده اش، موریس هالبواکس، سلستن بوگله، فرانسوا سیمیاند و ﭙل فوکونه بودند.
قدم بعدی، تعیین نسبت جامعه شناسی با دیگر رشته های زمان خود بود. در مقدمه ی خودکشی، دورکهیم از آمار، برای مطالعه ی جوامع صنعتی، تاریخ، برای مطالعه ی جوامع قدیم و مردم نگاری، برای شناخت جوامع اولیه، نام می برد. ﭘایان قرن نوزدهم در فرانسه، با مساله دریفوس، بولانژیسم... ﭙیوند خورده است و احساس از هم گسیختگی و فروﭘاشی اجتماعی. جریانات بسیاری همچون جریان ضدیهودی گری، محافظه کاری، مذهبیون، سوسیالیستها، اخلاق گراهای جمهوریخواه در جامعه حضور دارند و در برابر هم قرار می گیرند. و سیاست در اینزمان نقش بسیاری در صف بندیهای حتی فکری ایفا می کرد. مثلا فردریک لوﭙله، که یکی از ﭘیشگامان جامعه شناسی تجربیست، از حوزه ی جامعه شناسی طرد می شود به دلیل تعلقش به گرایش محافظه کارانه ی کاتولیک. جامعه شناسی در این زمان به یک مد فکری تبدیل میشود. دورکهیم می خواهد از جامعه شناسی یک علم عملی در خدمت ﭙیشرفت اجتماعی بسازد. در مقدمه ی تقسیم کار اجتماعی می نویسد: ما وظیفه ی خود را بیش از هر چیز مطالعه ی واقعیت اجتماعی قرار می دهیم اما این وجه توصیفی به این معنا نیست که نمی خواهیم این واقعیت را بهبود بخشیم. ما فکر می کنیم که تحقیقات ما اگر تنها به درد کنجکاوی های ذهنی بخورند حتی یکساعت نیز به زحمتش نمی ارزند. اگر ما بین کار فکری و کار عملی تفکیک قائل می شویم برای اغماض کردن کار عملی نیست، بلکه بالعکس برای اینست که برای اینست که بتوانیم بهتر این مشکلات عملی را حل کنیم.
2. دورکهیم جامعه شناس دین: چهره ی دیگر دورکهیم، چهره ی جامعه شناس دین است و در این حوزه نیز دورکهیم نقش یک موسس را ایفا کرد. اصولا جامعه شناسی در آغاز، کار خود را با مطالعه دین شروع کرد. کنت، مارکس، توکویل همه به دین ﭘرداختند و در نسل بعدی هم در آثار وبر، زیمل، دورکهیم... دین جایگاه مهمی داشت. این جایگاه به این دلیل بود که اصولا جامعه شناسان که همگی کار خود را با مطالعه ی جامعه شان آغاز کرده بودندو ناگزیر در مطالعه ی جامعه به دین به عنوان یکی از مهمترین ابعاد جامعه شان برخورده بودند. تربیت و سابقه ی خانوادگی هر یک البته در این میان بی تاثیر نبود. دورکهیم در یک خانواده ی یهود اشکناز بدنیا آمده بود. تربیت مذهبی و به شدت اخلاقی داشت. در کودکی باورهای مذهبی خود را از دست داد اما چنانچه بعدها دورکهیم خود تاکید می کند، دین تنها به باورها تقلیل نمی یابد. اینست که دورکهیم باور دینی خود را از دست داد، اما با اینحال، برخی از شارحین دورکهیم، جامعه شناسی او را دینی، برخی ادوانتیست و برخی جامعه شناسی اخلاقی، خواندند. در جامعه شناسی دورکهیم بارها با لحنی ﭙیامبرانه و مذهبی، چون " سرانجام روزی خواهد رسید..."بر می خوریم و به گفته ی تریانو، حضور اسطوره ها را در کار دورکهیم تشخیص می دهیم.
منبع اصلی بحث دورکهیم در این حوزه، صور بنیانی حیات دینی ست. البته در "تقسیم کار اجتماعی" و هم "فلسفه و جامعه شناسی" و همچنین "خودکشی" نیز به دین می ﭘردازد. آثار دیگری هم دارد در باره ی اخلاق و فردگرایی... در مقدمه صور بنیانی، دورکهیم اشاره می کند که جامعه شناسی برخلاف تاریخ و مردمشناسی، موضوع کارش توضیح واقعیت حال است. واقعیت روبرویش و این واقعیت امروزی از نظر دورکهیم، انسان امروز است. با این حال چنانچه ژان بوبرو اشاره می کند، 600 صفحه در باره ی دین اقوام استرالیایی می نویسد! و فقط در نتیجه گیری کارش است که ، به مطالعه ی جامعه شناسانه ی دین جامعه ی خود، باز می گردد.
ابعاد این جامعه شناسی وسیع است و همچنان مورد مناقشه. دیوی و بعد ﭘارسونز، معتقدند که دورکهیم، هر چه میگذشت کمتر از ﭙیش ﭙوزیتیویست بود و بیش از ﭘیش ایده الیست. جامعه شناسی دین دورکهیم، همچون خود دورکهیم و افکار سیاسی اش نیز مورد مناقشه است. دورکهیم را محافظه کار خوانده اند. سوسیالیست نامیده اند. ﭘوزیتیویست و رمانتیک قلمداد کرده اند. به همین ترتیب جامعه شناسی دینش را نیز، چنانچه دورکهیم خود اشاره می کند، جامعه شناسی ضد دینی، غیر دینی و هم دینی نامیده اند.
در اینجا من فرصت ندارم که به همه ی ابعاد جامعه شناسی دین دورکهیم بﭙردازم. تنها به طرح چند خط اصلی اشاره می کنم. نخست آنکه دورکهیم، سه عنصر اساسی را که تاکنون به عنوان شاخص های اندیشه ی دینی قلمداد میشدند، از دین حذف میکند: اعتقاد به ماوراالطبیعه، اعتقاد به خدایان، روح و الهه ها و همچنین اعتقاد به غیب، به هر گونه رمز و راز و حیرتی در برابر هستی ناشناخته. دینی که دورکهیم از آن مراد می کند، با مفهوم الوهیت بیگانه است . مهمترین و شناخته شده ترین تعریفی که از دورکهیم ارائه داده شده است، مبتنی بر دو مفهوم قدسی و غیر قدسیست. از نظر وی، فصل مشترک همه ی ادیان، تمایز میان امور قدسی [ sacré] و امور دنیوی [profane] ست و دین عبارتست از دستگاهی همبسته از باورها و اعمال مربوط به امور قدسی که همه ی کسانی را که پیرو آنها هستند در یک اجتماع اخلاقی واحد به نام کلیسا متحد می کنند. در عین حال معادله ی دورکهیمی خدا= جامعه نیز بسیار شناخته شده است. دورکهیم اشاره می کند که از نظر او، خدا چیزی جز تغییر صورت جامعه نیست که در اندیشه ی انسان شکل تمثیلی پیدا کرده است. خدا در واقع تغییر شکل نمادین جامعه است. در نتیجه دین یک پدیده ی اساسا اجتماعیست و شکل دهنده و شکل متعالی وجدان جمعی ست. وجه دیگری که دورکهیم در تعریف دین مد نظر دارد، نقش آرمان ﭘردازی و اندیشه ﭙردازی جمعی و همچنین، تحت تاثیر رابرتسون اسمیت، تاکید بر کارکرد عملی و مناسکی دین است.
با اشاره به این نقش اجتماعی ، دورکهیم تاکید می کند که تاریخ حقیقت مسلمی را به اثبات رسانده است و آن اینکه دامنه ی نفوذ مذهب در حیات اجتماعی بیش از پیش محدودتر شده است. مذهب در آغاز همه چیز را در بر می گیرد. چندانکه هر دو صفت اجتماعی و مذهبی بتقریب مترادف یکدیگرند. سپس وظایف و نقشهای سیاسی، اقتصادی، و علمی بتدریج از قیمومیت نقش مذهبی رها می شوند، خصلتی جداگانه می یابند و جنبه ی دنیایی آنها بیش از پیش تشدید می شود. خدا که نخست در تمامی مناسبات بشری حضور داشت، بتدریج خود را کنار می کشد. دنیا را به آدمی می سپارد تا بر سر آن نزاع کند و اگر همچنان بالای سر بشر باشد، حضورش حضوری دورادور و از بالاست و تاثیرش در زندگی روزمره بشر بتدریج کلی تر و نامتعین تر می شود و جای بیشتری برای بکار گرفته شدن و عملکرد آزادانه ی نیروهای بشری باز می کند. اینجاست که وجود فرد حس می شود. فرد دیگر کمتر برانگیخته و تحت تاثیر نیرویی دیگر است. و بیشتر به سرچشمه ی فعالیتی خودانگیخته تبدیل می شود. خلاصه نه تنها حوزه ی مذهب بموازات حوزه ی حیات دنیوی و همراه با آن افزایش نمی یابد بلکه بیش از ﭙیش محدودتر می شود. این پس رفت در یک لحظه ی معین تاریخ آغاز نشده است. ولی مراحل وجودی اش را از آغاز تکامل اجتماعی میتوان دنبال کرد و پدیده ایست که در هیچ جا آغاز نشده بلکه همواره در طول تاریخ دست اندر کار بوده و همچنان در حال گسترش است، در نتیجه روند تاریخ، روند عقب نشینی دین از کار دنیاست.
از طرفی دورکهیم اشاره دارد که دین همواره نقش سیمان اجتماعی را ایفا کرده است و در نتیجه، عقب نشینی دین از صحنه ی اجتماع، باعث فردگرایی و تضعیف وجدان جمعی می شود. در این صورت چه جایگزینی می توان برای دین جهت تقویت بافت اجتماعی یافت؟ دورکهیم به "اخلاق مدنی" و "اخلاق لائیک" می اندیشد. در اینجاست که با تصویر دورکهیم به عنوان روشنفکر زمان خودآشنا می شویم.
دورکهیم از طرفی یهود است. در یک جامعه ی عمیقا کاتولیک. در جامعه ای که گرایش ضد یهود قوی ست و در نتیجه او از لائیسیته به عنوان قانونی که دو حوزه ی نهاد دین و نهاد دولت را از هم تفکیک میکند، حمایت می کند. در سالهای 1880، قانون لائیسیته در مدارس به اجرا گذاشته می شود و در سال 1905 قدرت سیاسی از نهاد دین جدا می شود. صور بنیانی حیات دینی در سال 1912 منتشر می شود. این کتاب، همانطور که اشاره کردم، اثری جامعه شناسانه در خصوص دین جامعه ای که دورکهیم در آن زندگی می کرد نیست. متن اصلی کتاب به مطالعه ی صور بنیانی و اولیه ی دین می ﭙردازد. اما نتیجه گیری کتاب دقیقا در ارتباط با شرایط و جامعه ایست که دورکهیم در آن زندگی می کند. ژان بوبرو، یکی از جامعه شناسان فرانسوی و مسئول بخش مطالعات در خصوص لائیسیته در مقاله ای به تحلیل این نتیجه گیری می ﭘردازد و اشاره می کند که نتیجه گیری این کتاب که سی سال بس از تصویب قانون لائیسیته در مدارس نوشته شده است، به نوعی جمعبندی از این تجربه ی سی ساله است. در این بخش دورکهیم می نویسد: ما امروز در حال گذاریم. و در یک شرایط میان مایگی اخلاقی بسر می بریم. چیزهای بزرگ گذشته، همانها که ﭘدران ما را بر سر شوق می آورد، دیگر در ما شور و حال بر نمی انگیزد و این در حالیست که هنوز چیزی که جای آنها را بگیرد، ساخته نشده است. در یک کلام خدایان کهن ﭙیر می شوند و می میرند و خدایان دیگری هم هنوز ﭘیدا نشده اند. ولی سرانجام روزی فراخواد رسید که جوامع ما دوباره لحظات جوش و خروش و آفرینشگری خود را باز خواهند یافت و آرمان های جدیدی سر برخواهد کشید، ...
با این تصویر، بوبرو می ﭙرسد، آیا در این متن دورکهیم به نوعی شکست ﭙروژه ی اخلاق مدنی را اعلام میکند؟ آیا اخلاق مدنی نتوانست جانشین اخلاق مذهبی شود؟ مدرسه ی لائیک نتوانست در خلق آرمانهایی جدید سهیم شود؟
دورکهیم درباره ی امر اخلاقی بسیار نوشته است ونوشته ای دارد که ﭘس از مرگش منتشر شده تحت عنوان "اخلاق لائیک". هدف این نوشته که شاگردانش در فواصل متفاوت دروسش جمع آوری کرده اند، ارائه ی یک تئوری عملی در خصوص اخلاق است.
از نظر دورکهیم اخلاق لائیک نباید وامدار اصول ادیان وحیانی باشد. اما او عملا سی سال بعد از تصویب لائیسیته در حوزه ی آموزش، بحرانی را در حوزه ی اخلاق تشخیص می دهد و اعلام می کند که خدایان قدیم ﭘیر شده اند و مرده اند و خدایان دیگری بوجود نیامده اند، و به عبارتی دیگر، اخلاق لائیک ناتوان از خلق آرمانهای جدیدی بوده است. اما از نظر دورکهیم می توان و باید بر این بحران غلبه کرد. او تاریخ اخلاق را که از نظر ویف تاریخ جدایی تدریجی اخلاق از دین است، به تحریر در می آورد. مسیحیت از نظر وی، یکی از عناصر فعال این تمایزﭙذیریست. و اشاره می کند که امروز فلسفه معنوی کار ﭙروتستانتیزم را دارد به اتمام می رساند. دورکهیم می نویسد: روزی که ما ﭙیوند اخلاق و دین را بریدیم در جهت تاریخ عمل کردیم، اما مساله به این سادگی نیست چون تا همین دیروز خدا که در مرکز زندگی مذهبی قرار داشت، در عین حال ضامن برتر نظم اخلاقی بود و در نتیجه نمی توان به سادگی خدا را حذف کرد بی آنکه اخلاق را آسیب ﭘذیر کند.
و در نتیجه برای اینکه بتوان اخلاق لائیک را جانشین اخلاق مذهبی کرد، هنوز راه بسیاری باقیست. دین و اخلاق بسیار با هم درآمیختند و جداییشان به این سادگی نیست. این گسست عملا بدین انجامید که اخلاق ضعیف و بیرنگ شود وآموزش اخلاق بی روح گردد.
اینست که نتیجه می گیرد: برای اینکه اخلاق افراد را تامین کنیم و به فرانسه یک سلامت اخلاقی دهیم و فرانسه در میراث انسانیت مشارکت داشته باشد باید در متن مفاهیم مذهبی واقعیتهای اخلاقی ای را که گم شده و ﭘنهان شده اند را جستجو کنیم. باید شانیتی که به اخلاق یک واقعیت استعلایی میبخشید دوباره به او عطا کنیم. به بیان دیگر وظیفه ما بسیار سخت است اما نباید مایوسمان کند.
دورکهیم بحرانی را در زمینه اخلاق تشخیص می دهد و در عین حال نمی خواهد به رقبای خود امتیاز بدهد. اینجا به بحث ژول فری اشاره می کند که می گوید، کافیست اخلاق قدیم ﭘدرانمان را آموزش دهیم در عین حال که به هیچ مفهوم مذهبی رفرانس ندهیم. این جمله ژول فری در مجلس ملی فرانسه است. ژول فری خطاب به معلمین مدارس لائیک می نویسد: شما ﭙیامبران انجیل جدیدی نیستید. از نظر ژول فری نباید یک سیستم اخلاق لائیک را جانشین اخلاق کااتولیک کرد، کافیست که اصول اولیه اخلاقی را تعلیم داد. دورکهیم این تقلیل گرایی را نقد می کند و می گوید اشتباه کردیم که خیلی ساده تلقی اش کردیم و جدایی زوج اخلاق و دین که همواره با هم ﭘیوند داشته اند، کار ساده ای نیست.
در یکی از آخرین سخنرانی های خود دورکهیم می گوید: ظهور جوامع لائیک همزمان با یک سردی اخلاقی و تضعیف قدرت خلاق ایده آلها ست. او می نویسد: ما شاهدان مضطرب این شرایط یم، در عین حال دورکهیم نمی خواهد لائیسیته را زیر سوال ببرد، اینست که تاکید می کند: در برابر این شرایط ، ما باید دردناکانه و سختکوشانه آرمانهای جدیدی بیافرینیم تا به زندگی جهت دهد. اینجا دورکهیم اشاره می کند که جوامع ما منابع سوخت ﭙنهانی دارند، که در حال شکل گیری در طبقات زحمتکشند. اینهایند که می توانند دوباره بافت اجتماعی را برقرار کنند.
دورکهیم با جدایی دین و دولت موافق بود. اما با آنها که از این جدایی می خواستند حذف دین را نتیجه بگیرند، توافق نداشت. از نظر وی، خصوصی کردن دین که در نتیجه ی جدایی دو دستگاه بود، با مفهوم فایده ی اجتماعی دین که مبنای سیستم به رسمیت شناختن ادیان است، در تضاد قرار می گرفت. دین در جامعه شناسی دورکهیم خالق آرمانهای اجتماعیست و به همین دلیل است که دورکهیم کمتر به دین عصر خود می ﭙردازد. یا به گذشته، به زمان جوشان ادیان انقلابی می ﭘردازد و یا آینده و ظهور دین نوینی را در طبقات مردمی ﭙیش بینی می کند.
در نتیجه سرنوشت لائیسیته ای که دورکهیم با آن موافق بود چه می شود؟ دین اگر از نظر دورکهیم محصول ادغام وجدانها، همکاری و عمل اخلاقی ست که هر اجتماعی بر اعضایش اعمال می کند، ﭘس آزادی فردی و دین فردی چه می شود؟ مدل "دین آینده"، مدل "جوشان انقلابی" که دورکهیم به کرات از آن سخن گفته بود، آیا با همان مدل انقلابی و در مرحله ی جوشان اجتماعی یکی نیست که عملا به حذف مخالف و خشونت و نفی فردیت و آزادیهای فردی می انجامد؟ و اگر این مدل را کنار بگذاریم و به شرایط آرام و خالی از تنش جوامع مدرن ارجاع دهیم، آیا دچار همان "سرمای اخلاقی" و "میان مایگی" که دورکهیم در نتیجه گیری صور بنیانی بدان اشاره دارد، روبرو نخواهیم بود؟ اینها تناقضات این اندیشه و شاید تنشهایی باشد که بر سر انتخاب ما موجود است.
در جمعبندی این نگاه به دورکهیم، به سوالی می رسیم که برخی از شارحین آثارش با آن مواجه بوده اند: اندیشه دورکهیم و سیر فکری او، آیا خطی و ﭙیوسته است؟ آیا با گسست ها و تجدیدنظرهایی مواجه نبوده است؟ قطعیت های این اندیشه کدامند؟
دورکهیم متفکر جذابیست. دقیقا به دلیل همین تناقضاتش. تفکر اصولا با تناقضاتش شاخص می شود و با جستجو گری مدام و ﭘیگیری بی وقفه برای تامل در آن...
